چکیده

حقیقت سلوک، نوعی حرکت باطنی است که از عالم ماده آغاز، و به لقای حق تعالی منتهی می شود. علامه طباطبایی وجود چنین حرکت باطنی ای را در انسان با استناد به کلماتی همچون صراط، طریق، سبیل، باب سما، صعود و عروج به سوی خدا، سبقت، ضلال و اهتدا، کدح الی رب، لقاء الله و رجعت و مباحثی همچون ذومراتب بودن اسلام و ایمان، ذودرجات بودن مؤمنان، نکوهش توقف در مرتبه ظاهر، غایت داشتن حیات آدمی و لزوم حرکت به سوی غایت، از نگاه قرآن تثبیت می کند.

ایشان این حرکت باطنی را در مسیر نفس می داند. انسان در این راه، ناچار به شناخت درست نفس است. شناخت حقیقی نفس متوقف بر توجه به خداوند به منزله غایت و نهایت این مسیر است. دین الهی با تشریع عبادات، کیفیت سلوک را در این مسیر بیان کرده است و البته تنها کسانی که به مرتبه عبادت احرار رسیده اند، توان چنین سلوکی دارند.

چون محاسبه نفس گفته شد پس مراقبه واجب آمد بر نفس

دومین گام برای انسان متخلق به اخلاق اسلامی، بعد از انجام مشارطه و وادار نمودن نفس اماره به پیروی از اوامر و نواهی مولا، مراقبۀ از نفس در برابر ابتلاء به انواع معاصی و قیود بردگی می‌باشد تا از این طریق هر چه بیشتر و سریع‌تر به درجات سعادت و کمال نائل آید؛ لذا باید توجه داشت که آدمی همان‌طور که قبل از انجام هر عمل باید مراقب هوا و هوس نفسانی خود باشد، حین انجام عمل نیز باید این مراقبه را ادامه بدهد تا گرفتار رذالت در عمل و نابودی آن نگردد و بدین واسطه، لجام نفس و حافظ عمل شده و از میوه و ثمرۀ شیرین آن، که کسب معرفت، رشد و تعالی و عزت و سربلندی تنها بخشی از آن است، بهره‌مند شود. البته باید توجه داشت که مراقبت از نفس شامل تمامی مراتب نفسانی، اعم از مراقبت در مرحلۀ تفکر، مراقبت در مرحلۀ عواطف و همچنین مراقبت در مرحلۀ اعضاء و جوارح از قبیل: زبان، چشم و شکم می‌شود که برای تحقق هدف مذکور، مراقبت در تمامی این زمینه‌ها برای سالک این طریق لازم و ضروری می‌باشد.

تعریف و تبیین

1. از حیث لغوی

 واژۀ «مراقبه» مأخوذ از مادۀ «رقب» به معنای حفظ کردن و گردن نهادن می‌باشد و از آنجایی که انسان به هنگام نظارت و مواظبت از چیزی گردن می‌کشد و اوضاع را زیر نظر می‌گیرد، این واژه به معنای «نظارت»، «مواظبت»، «تحقیق» و «زیر نظر گرفتن چیزی»، اطلاق شده است.[1]

اندیشه، بینش و نگرش حسابرسی، چه از خود و چه از سوی دیگری در کتب اخلاقی تحت عنوان «محاسبۀ نفس» یاد می‌شود و یکی از مراحل زیربنایی تزکیۀ نفس و عامل سربلندی، سعادت و اصلاح نفس محسوب می‌گردد البته مشروط بر اینکه ارکان و شرایط آن، یعنی محاسبۀ قبل از حسابرسی روز جزا، سخت‌گیری در محاسبه، استمرار در محاسبه و استغفار بعد از محاسبه، مورد دقت و توجه قرار بگیرد تا فرد محاسبه‌گر از آثار و فیوضات این فضیلت اخلاقی که کسب مقام خشیّت و اکتساب صفت حسنۀ تقوا است، برخوردار شود. باید توجه داشت که منظور از محاسبۀ نفس، سنجش اعمال و عملکرد شخص در زمینۀ خوبی‌ها و بدی‌ها، اطاعت و عصیان و خدا پرستی و هوا پرستی است که کیفیت دقیق آن علاوه بر آنکه در کتب اخلاقی ذکر شده در روایات متعددی از ائمۀ معصومین نیز نقل گردیده که ما در این مقاله به ذکر آن خواهیم پرداخت.

توصیه‌ حضرت آیت‌الله بهجت برای پیمودن مسیر عرفان عملی چه بود؟

ـ در عرفان عملی دو طریق وجود دارد. یک طریق، نظریه‌‌ایست که به علامه سید علی آقا قاضی هم نسبت می‌دادند و آن این است که اگر انسان نصف عمر را صرف این بکند که به استاد برسد، نصف راه را رفته است.

حضرت آیت‌الله بهجت این نظریه را نداشت. شاید اغلب اساتید همان نظر اول را دارند.

الآن خیلی‌ها به عنوان استاد مطرح هستند ولی خبری از این مطالب ندارند. آنهایی که خبر داشتند، حاضر نمی‌شدند بگویند داریم و آنها که نداشتند، می‌گفتند داریم. این معنا ندارد که خدا بشری را که آفریده و تشنه کلاسی است، حالا بری رسیدن به این کلاس برایش معما هم بگذارد.

توصیه مهم و کلیدی آیت الله بهجت برای عرفان عملی و سیر و سلوک